ढाका– यो अप्रिल २०२३ को कुरा हो । शेख हसिनाले बंगलादेशको संसदमा भाषण दिँदै भनेकी थिइन्– ‘अमेरिकाले चाहेमा जुनसुकै देशमा सरकार परिवर्तन गर्न सक्छ । यदि उनीहरूले यहाँ सरकार बनाए भने त्यो जनताले निर्वाचित गरेको सरकार हुँदैन ।’ हसिनाको उक्त वयानको एक वर्ष ३ महिनापछि अगस्ट ५ मा उनले राजीनामा मात्रै दिइनन्, देश छोड्नु पर्ने अवस्था आयो । उनले देश छाडेको तीन दिनपछि बंगलादेशमा बिहीवार राति अन्तरिम सरकार गठन भएको छ । सेनाले यो सरकारको नाम सल्लाहकार परिषद राखेको छ । नोबेल शान्ति पुरस्कार विजेता मोहम्मद यूनुसलाई यसको प्रमुख बनाइएको छ ।

यसै क्रममा हसिनाले मोहम्मद यूनुसलाई विदेशी एजेन्ट भएको आरोप लगाएकी छिन् । यूनुसको अमेरिकासँग राम्रो सम्बन्ध छ । यस्तो अवस्थामा अमेरिकाले हसिनाको सत्ताच्यूतमा कुनै भूमिका खेलेको हो कि होइन ? भन्ने प्रश्न उठिरहेको छ । यसका तीन वटा कारण देखिन्छन्

पहिलो कारणः शेख हसिना र अमेरिकाको पुरानो दुश्मनी

मिति २६ मे, स्थानः बंगलादेशको प्रधानमन्त्री निवास । शेख हसिनाले १४ दलको बैठक बोलाएकी थिइन् । यसमा हसिनाले भनेकी थिइन्– ‘बंगलादेश र म्यानमारका केही क्षेत्रहरू तोडेर पूर्वी टिमोर जस्तो क्रिश्चियन देश बनाउने षडयन्त्र रचिएको छ । एक ‘गोरो मानिसले चुनावअघि मलाई के प्रस्ताव गरेका थिए भने हामीले अनुमति दिनु पर्यो, हामी उत्तरी क्षेत्रमा सेनाको बेस बनाउन चाहन्छौं, त्यसपछि कुनै समस्या बिना चुनाव गर्न दिइने छ ।’ शेख हसिनाले त्यो देश र त्यो गोरे मानिस को हो ? भनेर भनिनन् तर शंकाको सुई भने अमेरिकातर्फ सोझियो । वास्तवमा, जुन २०२१ मा बंगाली अखबारहरूमा के दावी गरिएको थियो भने अमेरिकाले बंगलादेशसँग ‘सेन्ट मार्टिन टापू’ मागेको छ । जहाँ अमेरिकी सैन्य आधार शिबिर बनाउन चाहन्छ ।

त्यसपछि बंगलादेश वर्कर्स पार्टीका अध्यक्ष राशिद खान मेननले पनि संसदमा अमेरिका सेन्ट मार्टिन टापू अधिग्रहण गर्न चाहन्छ र क्वाडको सदस्य बन्न दवाव दिइरहेको बताए । बंगलादेशी राजनीतिमा यति धेरै तरंग मच्चाएको सेन्ट मार्टिन टापु जम्मा ३ वर्ग किलो मिटरको टापु हो । म्यानमारबाट यसको दूरी मात्र ५ माइल छ । जुन २०२३ मा प्रधानमन्त्री हसिनाले विपक्षी दल बीएनपी सत्तामा आएमा सेन्ट मार्टिन बेच्नेसमेत बताएकी थिइन् । हसिनाका अनुसार सेन्ट मार्टिन भाडामा दिएमा देश चलाउन कुनै समस्या हुँदैन । तर देशको माटो कुनै विदेशीलाई सुम्पन सकिँदैन । तर, सेन्ट मार्टिनमा भएको कोलाहलपछि अमेरिकाले उक्त टापू अधिग्रहण गर्ने इच्छा नरहेको बताएको थियो ।

अमेरिकाले सेन्ट मार्टिनमा आफ्नो अडान स्पष्ट गरिसकेको थियो, तर क्वाडका सम्बन्धमा उसले कहिल्यै वयान दिएको छैन । यद्यपि, चीनले पक्कै पनि यसबारे चिन्ता व्यक्त गरेको थियो । अप्रिल २०२० मा चिनियाँ रक्षामन्त्रीले बंगलादेशलाई क्वाडमा सामेल नहुन चेतावनी दिएका थिए । पछि बंगलादेशले यो समूहमा सामेल नहुने स्पष्ट पारेको थियो । त्यसपछि अमेरिका र बंगलादेशबीचको सम्बन्धमा तनाव देखिन थाल्यो । अमेरिकाले डिसेम्बर २०२१ मा बंगलादेशको र्यापिड एक्शन बटालियनलाई प्रतिवन्ध लगाएको थियो। यो अर्धसैनिक बल २००३ मा आतंकवाद रोक्न गठन गरिएको थियो तर यो विपक्षी नेताहरूलाई यातना दिन कुख्यात थियो ।

सन् २०२३ मा अमेरिकाले बंगलादेशका धेरै नेतामाथि भिसा प्रतिवन्ध लगाएको थियो । अमेरिकाले बंगलादेशको निर्वाचन प्रक्रियालाई कमजोर बनाउने जो कोहीलाई पनि प्रतिवन्ध लगाउने तर्क गरेको छ । अप्रिल २०२३ मा हसिनाले स्पष्ट रूपमा के भनिन् भने अमेरिका बंगलादेशमा सरकार परिवर्तन गर्न चाहन्छ । अमेरिका र बंगलादेशबीचको सम्बन्ध यस दशकमा कहिल्यै खराब भएको छैन ।

दोस्रो कारण

अमेरिकी अधिकारीहरूले प्रतिपक्षी दलका नेताहरूलाई भेट्दै इन्स्टिच्युट फर डिफेन्स स्टडीज एण्ड एनालिसिसका अनुसार बंगलादेशमा अमेरिकाको प्रभाव स्थापना हुनु अघिदेखि नै रहेको बताए । बंगलादेशको स्वतन्त्रताको सङ्घर्ष चलिरहेको बेला अमेरिकाले पश्चिम पाकिस्तानलाई साथ दिइरहेको थियो । अमेरिका लामो समयदेखि शेख मुजिबुर रहमान र अवामी लिगबीच विवादमा रहेको छ । शेख हसिनाको शासनकालमा अमेरिकासँगको सम्बन्ध सुमधुर रहे पनि त्यति राम्रो थिएन ।

बंगलादेशमा चुनाव हुनुअघि अमेरिकी अधिकारीहरूले विपक्षी नेताहरूसँग भेटघाट गरेको सामान्य खबर आएको थियो। उनले कट्टरपन्थी संगठन जमाते इस्लामी पार्टीका नेताहरुसँग पनि भेटघाट गरेका थिए । यस्तो अवस्थामा बंगलादेशको परिस्थितिमा अमेरिकाको पनि हात हुनसक्ने अनुमान गरिएको छ । तर, बंगलादेशको अहिलेको अवस्थाको पछाडि अमेरिकाको हात रहेको दावी गर्न सकिँदैन । हसिना सरकारको पतनमा बंगलादेशको घरेलु समस्याले पनि ठूलो भूमिका खेलेको थियो ।

तेस्रो कारण

मोहम्मद युनुस सत्तामा आएपछि अमेरिकालाई फाइदा हुनेछ । प्रियंका सिंहले बंगलादेशमा सरकार परिवर्तन गर्दा अमेरिकालाई फाइदा पुग्ने बताइन् । मोहम्मद युनुस पश्चिमा देशसँग जोडिएका छन् । त्यहाँ धेरै काम गरेका छन् । अमेरिकी प्रणालीसँग धेरै परिचित रहेका तिनले अमेरिकी हितहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्न सक्छन् । यदि उनलाई अमेरिकाको समर्थन मिलिरहेको छ भने यो धेरै अचम्मको कुरा होइन ।

नोबेल शान्ति पुरस्कार मोहम्मद यूनुसले मात्र पाएका छन् । उनलाई प्रतिष्ठित रेमन म्यागसेसे पुरस्कार प्रदान गरिएको छ । यो अवार्ड अमेरिकाको प्रतिष्ठित फाउन्डेसन फोर्ड फाउन्डेसनले प्रदान गरेको हो । उनको अमेरिकासँगको निकटता कसैबाट लुकेको छैन । हसिना सरकारबाट ज्यान मार्ने धम्की आएपछि उनले अमेरिकी दूतावासमा शरण लिएका थिए ।

अमेरिकाले बंगलादेशको अन्तरिम सरकारलाई पनि सहयोग गरेको छ । अमेरिकी विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता म्याथ्यु मिलरले एक विज्ञप्तिमा भनेका छन् – ‘हामी बंगलादेशको अवस्थाको निगरानी गरिरहेका छौं । मोहम्मद यूनुसलाई अन्तरिम सरकारको प्रमुख नियुक्त गरिएको छ र हामीलाई लाग्छ कि अन्तरिम सरकारले बंगलादेशमा स्थायित्व र शान्ति स्थापना गर्न सहयोग गर्नेछ ।’

एजेन्सीको सहयोगमा